ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿ ಮಹತ್ವ: ಉಪವಾಸ, ವೈಕುಂಠ ದ್ವಾರ ಮತ್ತು ಆತ್ಮೋದ್ಧಾರದ ರಹಸ್ಯ

ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿಯ ಆಚರಣೆಯ ಹಿಂದೆ ಇರುವ ಗಹನವಾದ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ತತ್ವಗಳು, ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ವೈಷ್ಣವ ದರ್ಶನದ ಅರ್ಥಗಳನ್ನು ಸರಳವಾಗಿ ಅರಿತುಕೊಳ್ಳಿ. ಇದೇ ಡಿಸೆಂಬರ್ 30ನೇ ತಾರೀಕು ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿ. ಧನುರ್ಮಾಸದ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಬರುವಂಥ ಏಕಾದಶಿಯನ್ನು ‘ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿ’ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆ ದಿನ ವೈಕುಂಠದ ದ್ವಾರವನ್ನು ತೆರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ ಎಂದು ಶಾಸ್ತ್ರಗಳು ಹೇಳುತ್ತವೆ. ಅಂದು ನಾರಾಯಣನ ಸ್ಮರಣೆ ಹಾಗೂ ದರ್ಶನದಿಂದ ಮೋಕ್ಷದ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಸಾಗಲು ಅನುಗ್ರಹ ಆಗುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ನಂಬಿಕೆ. ಇದು ಕೇವಲ ಪುರಾಣ ಕಥೆಗಳ ಆಚರಣೆಯಲ್ಲ; ಮಾನವ ಚೈತನ್ಯವು ಭೌತಿಕ ಮಿತಿಗಳನ್ನು ಮೀರಿ ದೈವತ್ವವನ್ನು ಸೇರುವ ಒಂದು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ. ಈ ದಿನದ ಪ್ರತಿ ಆಚರಣೆಯ ಹಿಂದೆ ಗಹನವಾದ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಿದೆ.

‘ವೈಕುಂಠ’ – ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಸಂಕೇತ:

ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಾಗಿ ‘ವೈಕುಂಠ’ ಎಂಬುದು ಭೌಗೋಳಿಕ ಪ್ರದೇಶವಲ್ಲ, ಅದು ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಸ್ಥಿತಿ. ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ ‘ಕುಂಠ’ ಎಂದರೆ ಸಂಕೋಚ ಅಥವಾ ಮಿತಿ. ನಮ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯು ಅಹಂಕಾರ ಮತ್ತು ಮೋಹದಿಂದ ಆವೃತವಾದಾಗ ಅದು ‘ಕುಂಠಿತ’ವಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಮಿತಿಗಳನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಾಗ ಆತ್ಮವು ‘ವೈಕುಂಠ’ ಅಥವಾ ಅನಂತವಾಗುತ್ತದೆ. ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿಯಂದು ಈ ಅನಂತತೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸಲು ಸಾಧಕನು ಪ್ರಯತ್ನಿಸುತ್ತಾನೆ. “ನಾನು ಶರೀರವಲ್ಲ, ಅಡೆತಡೆಗಳಿಲ್ಲದ ಆತ್ಮ” ಎಂಬ ಅರಿವೇ ವೈಕುಂಠದ ದರ್ಶನ.  ವಿಗತಃ ಕುಂಠಃ ಯಸ್ಯಾತ್- ಅಂದರೆ ಎಲ್ಲಿಂದ ಆತಂಕಗಳು ಸಂಪೂರ್ಣ ತೊಲಗಿ ಹೋಗಿವೆಯೋ ಆ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ವೈಕುಂಠ ಎಂಬ ಅರ್ಥವಿದೆ.

ಉತ್ತರಾಯಣ ಪುಣ್ಯಕಾಲ ಮತ್ತು ಸೂರ್ಯನ ಪಥ: 

ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿಯು ಸೂರ್ಯನು ದಕ್ಷಿಣಾಯನದಿಂದ ಉತ್ತರಾಯಣಕ್ಕೆ ಚಲಿಸುವ ಸಂಧಿಕಾಲದ ಹತ್ತಿರದಲ್ಲಿಯೇ ಬರುತ್ತದೆ. ಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಉತ್ತರಾಯಣವು ‘ದೇವತೆಗಳ ಹಗಲು’ ಮತ್ತು ಮುಕ್ತಿಗೆ ಪೂರಕವಾದ ಕಾಲ. ಈ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಪ್ರಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಸಾತ್ವಿಕ ಅಂಶಗಳು ಹೆಚ್ಚಿರುತ್ತವೆ. ಸೂರ್ಯನು ಉತ್ತರಾಭಿಮುಖವಾಗಿ ಚಲಿಸುವಂತೆ, ನಮ್ಮ ಪ್ರಾಣಶಕ್ತಿಯು ಕೆಳಗಿನ ಚಕ್ರಗಳಿಂದ (ಮೂಲಾಧಾರ) ಮೇಲಿನ ಚಕ್ರಗಳತ್ತ (ಸಹಸ್ರಾರ) ಚಲಿಸಬೇಕು ಎಂಬುದನ್ನು ಈ ಕಾಲ ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.

ಏಕಾದಶಿ: ಮನಸ್ಸಿನ ನಿಯಂತ್ರಣದ ವಿಜ್ಞಾನ:

ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರದ ಪ್ರಕಾರ, ನಮ್ಮ ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಹನ್ನೊಂದು ಇಂದ್ರಿಯಗಳಿವೆ. ಐದು ಜ್ಞಾನೇಂದ್ರಿಯ, ಐದು ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯ ಮತ್ತು ಒಂದು ಮನಸ್ಸು. ಹತ್ತೂ ಇಂದ್ರಿಯಗಳು ಬಾಹ್ಯ ಜಗತ್ತಿನ ಕಡೆಗೆ ಸೆಳೆಯುತ್ತವೆ. ಮನಸ್ಸು ಈ ಹತ್ತು ಇಂದ್ರಿಯಗಳ ರಾಜ. ಈ ಹನ್ನೊಂದನ್ನೂ ಭಗವಂತನತ್ತ (ಏಕಾದಶಿಯತ್ತ) ಕೇಂದ್ರೀಕರಿಸುವುದೇ ಈ ವ್ರತದ ಸಾರ. ಪತಂಜಲಿ ಯೋಗಸೂತ್ರದ ‘ಪ್ರತ್ಯಾಹಾರ’ (ಇಂದ್ರಿಯಗಳನ್ನು ಒಳಗೆ ತೆರೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು) ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ತಲುಪಲು ಈ ದಿನದ ಉಪವಾಸ ಮತ್ತು ಮೌನ ಸಹಕಾರಿ ಆಗುತ್ತದೆ.

ಮುರಾಸುರ ಮತ್ತು ಅರಿಷಡ್ವರ್ಗಗಳ ಸಂಹಾರ:

ಪುರಾಣದಲ್ಲಿ ಬರುವ ಮುರಾಸುರನು ನಮ್ಮ ಒಳಗಿರುವ ತಮೋಗುಣದ ಪ್ರತೀಕ. ಅವನನ್ನು ಸಂಹರಿಸಿದ ‘ಏಕಾದಶಿ ದೇವಿ’ ನಮ್ಮೊಳಗಿನ ‘ಆತ್ಮಶಕ್ತಿ’ ಅಥವಾ ‘ವಿವೇಕ’. ಪ್ರತಿ ನಿಮಿಷವೂ ನಮ್ಮ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ದೈವೀ ಗುಣಗಳು ಮತ್ತು ಆಸುರಿ ಗುಣಗಳ ನಡುವೆ ಯುದ್ಧ ನಡೆಯುತ್ತಿರುತ್ತದೆ. ಉಪವಾಸದ ಮೂಲಕ ದೇಹವನ್ನು ದಂಡಿಸಿ, ಜಾಗರಣೆಯ ಮೂಲಕ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಎಚ್ಚರವಾಗಿರಿಸಿದಾಗ, ನಮ್ಮೊಳಗಿನ ಸಾತ್ವಿಕ ಶಕ್ತಿಯು ಜಾಗೃತಗೊಂಡು ಅಜ್ಞಾನದ ರಾಕ್ಷಸನನ್ನು (ಮುರಾಸುರ) ಕೊಲ್ಲುತ್ತದೆ.

ವೈಕುಂಠ ದ್ವಾರ: ನವದ್ವಾರಗಳಿಂದ ಹತ್ತನೆಯ ದ್ವಾರದತ್ತ:

ದೇವಸ್ಥಾನಗಳಲ್ಲಿ ಈ ದಿನದಂದು ಮಾತ್ರ ತೆರೆಯುವ ‘ಉತ್ತರ ದ್ವಾರ’ಕ್ಕೆ ಒಂದು ವಿಶೇಷ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ರಹಸ್ಯವಿದೆ. ಮಾನವ ದೇಹವನ್ನು ‘ನವದ್ವಾರ ಪುರಿ’ (ಒಂಬತ್ತು ಬಾಗಿಲುಗಳಿರುವ ನಗರ) ಎನ್ನಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಯೋಗಿಯು ಮುಕ್ತಿ ಪಡೆಯುವುದು ಹತ್ತನೆಯ ದ್ವಾರವಾದ ‘ಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರ’ದ ಮೂಲಕ. ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿಯಂದು ಉತ್ತರ ದ್ವಾರದ ಮೂಲಕ ಸಾಗುವುದು ಎಂದರೆ, ಸಾಧಕನು ತನ್ನ ಪ್ರಾಣವನ್ನು ಸುಷುಮ್ನಾ ನಾಡಿಯ ಮೂಲಕ ಹತ್ತನೆಯ ದ್ವಾರಕ್ಕೆ ಏರಿಸುವ ಸಾಂಕೇತಿಕ ಕ್ರಿಯೆ ಇದಾಗಿದೆ.

ವಿಷ್ಣು ಸಹಸ್ರನಾಮ ಫಲ: ಪಠಣದ ಮೂಲಕ ಸಕಲ ಸಂಕಷ್ಟ ನಿವಾರಣೆ ಮತ್ತು ಜೀವನ ಸುಧಾರಣೆ

ವೈಷ್ಣವ ತತ್ವ ಮತ್ತು ಪ್ರಪತ್ತಿ (ಶರಣಾಗತಿ):

ವೈಷ್ಣವ ಸಿದ್ಧಾಂತದಲ್ಲಿ ‘ಪ್ರಪತ್ತಿ’ ಅಥವಾ ಸಂಪೂರ್ಣ ಶರಣಾಗತಿಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಹತ್ವವಿದೆ. ವೈಕುಂಠವನ್ನು ನಮ್ಮ ಸ್ವಂತ ಪ್ರಯತ್ನದಿಂದ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಭಗವಂತನ ಕೃಪೆಯಿಂದ (ಅನುಗ್ರಹ) ಪಡೆಯಲು ಸಾಧ್ಯ. ಈ ದಿನ ಭಕ್ತನು ತನ್ನ ಅಹಂಕಾರವನ್ನು ಬಿಟ್ಟುಕೊಟ್ಟು, “ನಾನು ನಿನ್ನವನು” ಎಂದು ಶರಣಾದಾಗ, ವೈಕುಂಠದ ಬಾಗಿಲುಗಳು ಅವನ ಹೃದಯದಲ್ಲಿಯೇ ತೆರೆಯುತ್ತವೆ.

ಉಪವಾಸ ಎಂದರೇನು:

ಏಕಾದಶಿ ದಿನ ಯಾವ ಆಹಾರವನ್ನೂ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳದೆ  ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಉಪವಾಸ ಇರಬೇಕು. ಅಶಕ್ತರಾದಲ್ಲಿ ಹಣ್ಣು- ಹಾಲು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬಹುದು. ಏಕಾದಶಿಯಂದು ರಾತ್ರಿ ನಿದ್ದೆ ಮಾಡದೆ ಭಜನೆ, ಕೀರ್ತನೆ, ವಿಷ್ಣು ಸಹಸ್ರನಾಮದ ಮೂಲಕ ಕಾಲ ಕಳೆಯಬೇಕು. ಪ್ರಾಪಂಚಿಕ ವಿಷಯಗಳಿಂದ ಮನಸ್ಸನ್ನು ದೂರವಿಟ್ಟು, ಆ ಪರಮಾತ್ಮನಲ್ಲಿ ನೆಟ್ಟಿರಬೇಕು. ಇನ್ನು ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ ಉಪ ಅಂದರೆ ಸಮೀಪ ಅಥವಾ ಹತ್ತಿರ. ವಾಸ ಅಂದರೆ ಇರುವುದು. ಭಗವಂತನ ಸಮೀಪ ಇರುವುದರ ಅರ್ಥ ಕೂಡ ಉಪವಾಸ ಎಂದಾಗುತ್ತದೆ. ಏಕಾದಶಿಯಂದು ಅತಿಯಾದ ಮಾತನಾಡದೆ, ಮೌನವಾಗಿರುವುದಕ್ಕೆ ಆದ್ಯತೆ ನೀಡಬೇಕು. ಆ ಭಗವಂತನ ನಾಮಸ್ಮರಣೆಯನ್ನು ಮಾಡಬೇಕು. ಇನ್ನು ನಾವು ಮಾಡುವ ಎಲ್ಲ ಕೆಲಸವನ್ನು ಆ ಭಗವಂತನಿಗೆ ಸಮರ್ಪಣೆ ಮಾಡಬೇಕು. 

ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿಯ ಫಲ:

ತಿಳಿದೋ ತಿಳಿಯದೆಯೋ ಮಾಡಿದಂಥ ಪಾಪಗಳಿಂದ ವಿಮೋಚನೆ ಸಿಗುತ್ತದೆ. ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಸುಖ- ಶಾಂತಿ, ಐಶ್ವರ್ಯದ ವೃದ್ಧಿ ಆಗುತ್ತದೆ. ಉಪವಾಸದಿಂದ ಮನಸ್ಸಿಗೆ ಏಕಾಗ್ರತೆ ಸಾಧಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಿ, ಅದರಿಂದ ಶಾಂತಿ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ. ಆ ನಂತರ ಮಾರನೆಯ ದಿನ ಬೆಳಗ್ಗೆ ದ್ವಾದಶಿ ಪಾರಣೆ ಮಾಡುವುದರೊಂದಿಗೆ ಏಕದಾಶಿ ವ್ರತ ಸಮಾಪ್ತಿಯಾಗುತ್ತದೆ.

ವೈಕುಂಠ ಏಕಾದಶಿಯು ಕೇವಲ ಧಾರ್ಮಿಕ ವಿಧಿಯಲ್ಲ, ಅದು ಆತ್ಮೋದ್ಧಾರದ ವಿಜ್ಞಾನ. ಈ ದಿನದ ಉಪವಾಸವು ದೇಹಕ್ಕೆ ಆರೋಗ್ಯವನ್ನು, ಜಾಗರಣೆಯು ಮನಸ್ಸಿಗೆ ಜಾಗೃತಿಯನ್ನು ಮತ್ತು ವೈಕುಂಠ ದ್ವಾರದ ದರ್ಶನವು ಆತ್ಮಕ್ಕೆ ಪರಮಾತ್ಮನ ಸಾನ್ನಿಧ್ಯವನ್ನೂ ನೀಡುತ್ತದೆ.

ಲೇಖನ- ಶ್ರೀನಿವಾಸ ಮಠ